Zamek Książ

---

Historia

Legenda

Ponieważ zamek Książ związany jest z historią Piastów, w legendach na jego temat można znaleźć ciekawą opowieść o rycerzu Funkensteinie. To właśnie on, według podań, miał zbudować pierwszą warownię na tym terenie w połowie X wieku. Młody rycerz w 933 roku ofiarował księciu saksońskiemu, Henrykowi I Ptasznikowi, worek z węglem, co bardzo ucieszyło władcę. W nagrodę nadał mu tytuł szlachecki oraz przydomek Tego Który Przynosi Kamienie Dające Iskry, a także polecił mu zbudować gród na Śląsku, aby strzec od cennych skarbów .

1288–1293

W źródłach historycznych Książ występuje po raz pierwszy 25 lutego 1293 roku w kontekście tytulatury księcia Bolka I (Bolko dei gratia dux Slesie et dominus de Wrstenberc). Możliwe, że zamek powstał od podstaw lub był efektem modernizacji istniejącej wcześniej budowli. Ta ostatnia musiała nastąpić po 1291 roku, gdyż wówczas Bolko I wciąż tytułował się panem Lwówka, a nie Książa .

Niektóre przekazy podają, że budowa zamku trwała od 1288 do 1292 roku na miejscu drewnianego grodziska, które zostało zniszczone w 1263 roku przez Przemysła Ottokara II. Nowa konstrukcja, znana jako „Książęca Góra”, wyróżniała się korzystnym położeniem oraz malowniczym otoczeniem leśnym. Obiekt uważany był za „klucz do Śląska” o istotnym znaczeniu strategicznym .

Następcy Bolka I również przyjęli tytuł dominus Wrstenberc, a jego syn Bernard Świdnicki włączył Książ do systemu obronnego księstwa .

1337–1392

Najstarszy znany dokument, który odnosi się bezpośrednio do zamku Książ, pochodzi z 1337 roku. Wspomina on o pastwiskach należących do Świebodzic w okolicy wsi Pełcznica, proximo castrum Furstenberg. Władcy dawali w dzierżawę różne zamki rycerzom, a na terenach przez nich zarządzanych urzędowali burgrabiowie .

W roku 1355 roku zanotowano, że Bolek II poskromił swoich zbuntowanych wasali i odbił zajęte przez nich zamki, w tym Książ, Cisy, Czarny Bór oraz Konradów. Bunt rycerski skierowany był przeciwko Bolkowi II, a niektórzy historycy wskazują, że mógł mieć powiązania z układem sukcesyjnym z królem Czech. W tamtym czasie twierdza Książ została przejęta z rąk burgrabiego, Kekelona von Czirna.

Kekelon pojawia się w źródłach historycznych po raz pierwszy w 1341 roku, jest uznawany za zaufaną osobę Bolka II, pełniąc funkcję burgrabiego. Po odbiciu zamku przez Bolka II, kolejnym burgrabią został Bernard von Zedlitz, który urzędował prawdopodobnie między 1356 a 1371 rokiem.

W wyniku wspomnianego układu sukcesyjnego, po bezpotomnej śmierci Bolka II w 1368 roku dobra ksiąskie przeszły pod kontrolę Karola IV Luksemburskiego, króla Czech, z zastrzeżeniem dożywotniego władania przez Agnieszkę Habsburg.

Bolko II był odpowiedzialny za znaczny rozwój zamku do momentu swej śmierci .

1410–1482

W 1410 roku pierwszym starostą zamku Książ zostaje Jan von Chotienitz, a dobra książańskie nabywa z rąk Wacława IV za 400 kop groszy praskich. Po śmierci Jana von Chotienitz w 1428 roku, dziedziczy je jego syn, Janko Młodszy, który wspólnie z Hermannem von Czettritz władał zamkiem. Po śmierci Janka w 1447 roku, jego najstarsza córka poślubiła Hermana von Czettritza, wnosząc do rodziny dobra Książańskie.

Hermann zmarł w 1454 roku, a majątek stał się własnością jego syna, Hansa von Czettritz. W 1463 roku król Czech, Jerzy z Podiebradów, przejął zamek, który następnie przekazał swojemu zaufanemu dowódcy wojskowemu, Birce von Nassidel. W ramach zastawu za 5200 guldenów, Birka odstąpił Książ Hansowi Schellendorfowi.

Hans Schellendorf, jako jeden z głównych zwolenników Jerzego z Podiebradów, bronił zamku przed atakami węgierskimi, aż w 1482 roku, po kolejnym oblężeniu, został on zmuszony do poddania się i uwięzienia.

Maciej Korwin przekazał zamek staroście Jerzemu von Stein, który dokonał przekształcenia zamku z twierdzy w bardziej mieszkalną przestrzeń. Na początku tego okresu zbudowano południowe skrzydło, znane jako Skrzydło Macieja w hołdzie królowi .

1484–1599

Fryderyk von Hohberg pełnił rolę starosty Książa w latach 1484–1497. W 1497 roku Władysław II Jagiellończyk wydzierżawił dobra książańskie swojemu kanclerzowi Janowi von Schellenbergowi.

W 1503 roku syn Jana, Jerzy von Schellenberg, zamienił dobra Książ na dobra głubczyckie. W 1509 roku, Kunz von Hohberg nabył zamek i przylegające do niego dobra za nieznaną kwotę. Ród Hohbergów miał największy wpływ na historię Książa, pozostając w jego posiadaniu aż do konfiskaty przez nazistów w 1941 roku. W latach 1548–1555, Hochbergowie dokonali pierwszej większej przebudowy zamku, nadając mu styl renesansowy, a ich tereny powiększyły się do 1599 roku do 31 wsi oraz miast Boguszów, Mieroszów i Świebodzice.

1605–1688

5 kwietnia 1605 roku, Konrad III von Hochberg otrzymał od cesarza Rudolfa II dziedziczne prawo do zamku, który stał się własnością rodu Hochberg przez następne 400 lat. Podczas wojny trzydziestoletniej (1618–1648) Książ był wielokrotnie niszczony i plądrowany. Umocnienia, które ucierpiały w ataku Szwedów w 1646 roku, zostały w 1648 roku dostosowane do stylu francuskiego i przekształcone w tarasy ogrodowe. W 1688 roku wykonano kolejną przebudowę północnego skrzydła.

1705–1847

Pomiędzy 1705 a 1732 rokiem, Konrad Ernest Maximilian von Hochberg zainicjował pierwszą wielką przebudowę zamku. Prace nadzorował Feliks Antoni Hammerschmidt, podczas gdy usunięto stare fortyfikacje, tworząc nowe pomieszczenia, bramy, tarasy ogrodowe oraz małą architekturę. W tym okresie powstała również biblioteka pałacowa i kolekcje sztuki. Zostało utworzone reprezentacyjne skrzydło barokowe oraz Dziedziniec Honorowy, a także różnorodne budynki przedzamcza. W czasach, gdy Wzgórze Topolowe było miejscem do tworzenia rodzinnego mauzoleum Hochbergów, utworzenie majoratu ksiąskiego miało miejsce w 1772 roku.

W latach 1789–1833, Jan Henryk VI von Hochberg dokonał zagospodarowania terenu otaczającego zamek w stylu romantycznym, przy współpracy z Christianem Wilhelm Tischbeinem. A także, w 1844 roku powstała znana stajnia i masztalarnia, później przejęta przez polskie Ministerstwo Rolnictwa, gdzie obecnie rządzona jest przez jednostkę hodowli koni, głównie rasy śląskiej. W roku 1847 do dóbr Książańskich dołączono księstwo pszczyńskie. Osobny artykuł: Stado Ogierów Książ.

1856–1938

W roku 1856 panem na Książu zostaje Jan Henryk XI von Hochberg, hrabia von Hochberg, a w późniejszych latach nawet Herzog von Pleß. Warto wspomnieć o licznych projektach i przemianach, które wdrożył, takich jak zakładanie dróg, parków, oraz stworzenie instytucji wspierających najuboższych. Rodzina Hochbergów przeznaczała rocznie na działania socjalne około 60 000 marek.

Reformy, które wprowadził Jan Henryk XI, przyczyniły się do socjalnych zmian w duchu idei Ottona von Bismarcka.

8 grudnia 1891 roku, Jan Henryk XV Hochberg, syn Jana Henryka XI, żeni się w Londynie z Marią Teresą Cornwallis West, znaną jako Księżna Daisy, której postać stała się rozpoznawalna na zamku Książ. Księżna Daisy zapisała swoje myśli w pamiętniku „Lepiej przemilczeć”. W latach 1909–1923, książę Jan Henryk XV dokonał drugiej wielkiej przebudowy, dobudowując nowe skrzydło i modernizując tarasy z okazałymi fontannami. Na początku XX wieku powstały także palmiarnia w Lubiechowie oraz ogród japoński, a także wykonano olbrzymią eklektyczną fasadę ze dwoma cylindrycznymi wieżami.

Osobny artykuł: Palmiarnia w Wałbrzychu.

1939–1946

W 1943 roku III Rzesza zakupiła zamek, a ostatnią przedstawicielką rodziny Hochberg na zamku była Maria Hochberg von Pless, która opuściła Książ w 1940 roku. Po 1944 roku, organizacja Todt przystąpiła do przekształcania Książa w jedną z kwater Adolfa Hitlera. W 1944 roku stworzono filię obozu koncentracyjnego, Groß-Rosen, w celu wykorzystania pracy więźniów. Niestety, w tym okresie zniszczono większość zabytkowego wystroju wnętrza, przeprowadzając drastyczne interwencje. Zbudowano szyb windowy oraz tunele podziemne, które zostały otwarte dla turystów od 1 kwietnia 2018 roku.

Rodzina Hochbergów po wojnie poniosła znaczne straty; wojska radzieckie stacjonujące na zamku w latach 1945–1946, regularnie dewastowały obiekt. Zbiory Książańskiej Biblioteki Majorackiej niezabezpieczone zostały rozgrabione, a większość została wywieziona na teren ZSRR.

1956–1991

W latach 1956–1967 zamek był w słabym stanie, plądrowany przez lokalnych mieszkańców, traktowany jako spuścizna niemiecka. Jednak w latach 1956–1962 rozpoczęto prace zabezpieczające. W tym czasie niestety, na Dziedzińcu Honorowym pozostawiono wykopany przez nazistów szyb windowy, który został zasypany w 1967 roku. Od 1971 roku, w podziemiach zamku uruchomiono Dolnośląskie Obserwatorium Geofizyczne, które jest podległe Instytutowi Geofizyki Polskiej Akademii Nauk.

W latach 70-tych Książ znalazł się w granicach Wałbrzycha, a od 1974 roku rozpoczęto prace remontowe barokowych sal, przeprowadzane przez prof. Zofię Wnuk z Akademii Sztuk Pięknych w Gdańsku .

W 1991 roku zamek przeszedł pod zarząd gminy Wałbrzych, a administracją zajął się Zamek Książ w Wałbrzychu Sp. z o.o. 

Od 2005

W 2005 roku, gmina Wałbrzych przekroczyła próg kompleksowego remontu zamku, co pozwoliło na renowację wschodniej elewacji oraz rekonstrukcję Tarasu Północnego, który udostępniono zwiedzającym. Pieniądze z funduszy unijnych umożliwiły przeprowadzenie renowacji całego kompleksu pałacowo-parkowego. W 2010 roku zainstalowano elektroniczny system przeciwpożarowy, a w 2013 roku zmodernizowano ulicę Piastów Śląskich, a także Jeździecką, przekształcając III piętro w Centrum Kongresowo-Kulturalne. Ponownie połączono wałbrzyską Palmiarnię z zamkiem, uruchamiając nową iluminację budowli oraz przeprowadzając różne etapy renowacji mauzoleum Hochbergów.

Na 10 grudnia 2014 roku wybuchł pożar w wschodniej części zamku, co przyczyniło się do znacznych zniszczeń. W wyniku sprawnie przeprowadzonej akcji ratunkowej udało się zminimalizować straty, a w kwietniu 2015 roku zakończono odbudowę dachu.

Rok 2015 to otwarcie wystawy „Metamorfozy Zamku Książ”, współorganizowanej z Muzeum Narodowym we Wrocławiu, a także powrót wielu dzieł sztuki z czasów Hochbergów, które zyskały nowe miejsce w zamku. Wydarzenie to zostało uznane za jedno z najważniejszych w powojennej historii obiektu.

W kwietniu 2015 roku zamek wzbogacił się o XVIII-wieczną „Kronikę Saksońską” autorstwa Jonanna Christiana Crell oraz cenną porcelanę z 1873 roku, która została zwrócona przez anonimowego darczyńcę.

W 2018 roku otworzono „Podziemną Trasę Turystyczną”, a zamek znalazł się na liście „7 cudów Polski” na 100-lecie Niepodległości. W marcu 2019 roku podczas remontów odkryto polichromie z czasów II wojny światowej. Obecnie Książ co roku przyciąga ponad 300 000 turystów, szczególnie w czasie „Festiwalu Kwiatów i Sztuki”, który gromadzi do 100 tysięcy osób .

Architektura

Obiekt ten znajduje się w sercu malowniczych lasów, przy wąwozie, w którym przepływa rzeka Pełcznica. Usytuowany na stromym, skalnym masywie, wznosi się na wysokości 395 m n.p.m., co czyni go wzniesionym około 80 m ponad dno doliny. W południowo-wschodniej części powstał górny zamek, zaprojektowany na planie owalnym. Jego najważniejszym elementem jest czworoboczna wieża, a także zmodernizowana zabudowa, która zyskała kształt wzdłuż obwodu obronnego z soczewkowatym dziedzińcem wzdłuż dłuższej osi zamku.

W okresie budowy na zewnątrz kurtyny południowo-wschodniej wzniesiony został trójkondygnacyjny budynek na planie załamanego prostokąta, wsparty od strony stoku przez trzy mocne przypory. Budynek mógł służyć jako reprezentacyjne pomieszczenie, ale nie jest pewne, czy zachowane sklepienie sieciowe jest efektem regotycyzacji. Portretowany w tym czasie zamek mógł już posiadać również budynek kuchenny, znany z charakterystycznego, butelkowego komina, przylegający do południowo-zachodniego odcinka muru obwodowego.

Do zamku górnego przylegało także przedzamcze, którego zarys przybrał formę owalną. Od strony południowo-wschodniej ulokowany został dziedziniec, w którym znajdowała się brama wjazdowa, poprzedzona wykutą w skale fosą. Za tą fosą leżał zamek dolny, obwarowany własnymi umocnieniami. Całość otaczał mur, zwieńczony blankami oraz dodatkowo wzmocniony cylindrycznymi basztami, które wysunięto przed lico obwodu obronnego.

Przyglądając się dzisiejszej bryle zamku, o wyrazie barokowo-neorenesansowym, trudno dostrzec jego pierwotny, średniowieczny wygląd. Najlepiej zachowaną i widoczną częścią z tego okresu pozostaje wieża główna, świadcząca o dawnych czasach i architektonicznych tradycjach.

Zabytki

Na liście wojewódzkiego rejestru zabytków znajduje się wiele interesujących obiektów, które stanowią zespół rezydencjonalny. W skład tej grupy wchodzą m.in.:

• zamek, który powstał pod koniec XIII wieku, a następnie podlegał różnym przebudowom w XV–XVII wieku, a także w latach 1722–1724 oraz 1908–1915,
• dwie oficyny datowane na lata 1722–1724 i 1910,
• budynek bramny, powstały w latach 1718–1719 i zmodernizowany w 1890 roku,
• budynek numer 5, znany jako dawny urząd podatkowy, pochodzący z XIX/XX wieku,
• budynek numer 6, który kiedyś pełnił funkcję pralni, obecnie przekształcony w hotel „Mariówka”, również z XIX/XX wieku,
• budynek numer 7, wcześniejszy areszt, obecnie hotel, z czasów XIX/XX wieku,
• budynek numer 7a, z bramą gospodarczą wschodnią, datowany na XIX/XX wiek,
• dawna kuźnia, także pochodząca z XIX/XX wieku,
• mury obronne, oporowe oraz graniczne, wzmocnione basztami, bramami, mostami i tarasami, które powstały w XVI–XX wieku,
• pawilon parkowy, zbudowany w latach 1732–1734 oraz 1883,
• brama główna, zlokalizowana przy ulicy Jeździeckiej, z lat 1722–1724,
• brama parkowa, również przy ulicy Jeździeckiej, z tego samego okresu,
• park przy pałacu, który rozwinął się od XVIII do XX wieku,
• założenie parkowe, w którego skład wchodzą różnorodne budynki,
• park romantyczny, który został zagospodarowany w XVIII–XX wieku,
• kuźnia murowano-szachulcowa przy ulicy Jeździeckiej 5, z początkiem XX wieku,
• leśniczówka murowano-szachulcowa przy ulicy Jeździeckiej 9, również z początku XX wieku,
• stodoła murowano-szachulcowa z ulicy Jeździeckiej, z początku XX wieku,
• zespół stadniny koni, założony w 1824 roku, który obejmuje pięć stajni, ujeżdżalnię i wozownię,
• zamek Stary Książ, romantyczna ruina z roku 1794,
• budynki zespołu zamku Książ przy ulicy Wałbrzyskiej 44–46 w Świebodzicach,
• domy szwajcarskie I i II,
• brama wjazdowa na teren zespołu.
• pozostałości pomnika nagrobnego synów Jana Henryka VI von Hochberga oraz jego żony Anny Emilii von Anhalt-Kothen-Pless znajdują się na wyspie nieistniejącego Łabędziego Stawu, na terenie Książańskiego Parku Krajobrazowego, położonej na zachód od zamku, za rzeką Pełcznicą.

Upamiętnienie

W roku 2021 Narodowy Bank Polski zrealizował ciekawą inicjatywę, emitując monetę okolicznościową o nominale 5 złotych, która jest częścią serii zatytułowanej „Odkryj Polskę”. Tematem tej monety jest Zamek Książ, położony w malowniczym mieście Wałbrzych.

Szlaki turystyczne

W otoczeniu malowniczych terenów Dolnego Śląska znajdują się interesujące szlaki turystyczne, które prowadzą do fascynujących miejsc, w tym słynnego zamku Książ.

• szlak zamków piastowskich,
• trasa Cis Bolko – Zamek Książ – Świebodzice – Witoszów Górny – Bystrzyca Górna,
• szlak ułanów Legii Nadwiślańskiej.

---

Oceń: Zamek Książ

---