Mauzoleum w Wałbrzychu

---

Historia

W okresie dwudziestolecia międzywojennego, w ówczesnych Niemczech, koncepcja tworzenia pomników ku czci ofiar I wojny światowej zyskała dużą popularność. Zjawisko to stało się istotnym elementem lokalnych tożsamości oraz pamięci o przodkach. Klęska oraz liczne ofiary poniesione przez Niemcy w trakcie tej wojny miały znaczący wpływ na wzrost zainteresowania takim sposobem upamiętnienia, które zaczęto propagować już od czasów Republiki Weimarskiej. Pomniki pojawiały się w różnych miejscowościach, najczęściej w formie skromnych tablic, obelisków czy grobowców, a ich budowa była inicjatywą lokalnych społeczności, mającą na celu zachowanie pamięci o zmarłych.

W Wałbrzychu pomysł budowy monumentu dla upamiętnienia ofiar I wojny światowej zrodził się z potrzeby oddania hołdu 1780 poległym mieszkańcom miasta. Niestety, z powodu trudnej sytuacji politycznej i gospodarczej, pomysł ten został wstrzymany, a do realizacji powrócono dopiero po przejęciu władzy przez nazistów w latach 1935–36. Władze miejskie zgłosiły prośbę o wsparcie do VDK (Ludowego Związku Opieki nad Niemieckimi Grobami Wojennymi), który z zapałem przyjął to zadanie, jednocześnie wykorzystując sytuację do szerzenia swoich ideologicznych przekonań w regionie o silnych nastrojach antynazistowskich.

W połowie lat 30. XX wieku społeczeństwo Wałbrzycha wykazywało przeważnie socjaldemokratyczne oraz lewicowe poglądy, co w znacznym stopniu różniło je od dominujących wówczas idei nacjonalistycznych. Mimo że Adolf Hitler odwiedził miasto w 1932 roku, Wałbrzych okazał się odporny na nazistowską propagandę. Te okoliczności miały kluczowe znaczenie przy podejmowaniu decyzji o budowie pomnika, który nie miał upamiętniać jedynie wspomnianych 1780 wałbrzyszan, lecz również około 177 000 Ślązaków poległych na frontach Wojny, a także bezimiennych ofiar katastrof przy pracy oraz 25 bojowników ruchu nazistowskiego. Takie podejście podkreślało znaczenie współpracy w tworzeniu nazistowskiego porządku społecznego – zarówno żołnierzy, ludzi pracy, jak i członków ruchu nazistowskiego.

Z ramienia VDK, kierownictwo projektu powierzono architektowi Robertowi Tischlerowi, który w latach 1926–59 pełnił funkcję naczelnego projektanta tej organizacji. Tischler był odpowiedzialny za szereg znaczących pomników, z których najbardziej znanym jest Ehrenmal na Górze Świętej Anny (zniszczony) oraz pomnik ku czci armii generała Rommla w El Alamein.

Budowa pomnika w Wałbrzychu miała miejsce w latach 1936–38, a realizację zadania powierzono grupie lokalnych firm budowlanych i kamieniarzy, którzy również brali udział w pracach przy pomniku na Górze św. Anny. Po dwuletnich zmaganiach, prace zakończono w maju 1938 roku, a ostatnim krokiem było doprowadzenie gazociągu do kolumny na dziedzińcu. Oficjalne otwarcie pomnika, który otrzymał nazwę Schlesier Ehrenmal, miało miejsce 9 czerwca 1938 roku w ramach dorocznych obchodów śląskiego okręgu NSDAP (Gautag).

Architektura

Budynek mauzoleum w Wałbrzychu przyjmuje formę zbliżoną do kwadratowej warowni, o wymiarach wynoszących około 24×27 m oraz wysokości wynoszącej około 6 m. Wejście prowadziło do zamkniętego portyku, który otaczał kwadratowy, arkadowy dziedziniec. Cała konstrukcja charakteryzowała się podpiwniczeniem zarówno portyku, jak i krużganków. Dodatkowe dostępne wejścia znajdowały się po bokach portyku, umożliwiając dostęp do niewielkich, kwadratowych mastab. Te ostatnie były zdobione rzeźbami orłów, które zdawały się wznosić w powietrze, spoczywając na kamiennych kulach zdobionych swastykami.

Elewacje budowli oraz arkady zostały wykonane z wapienia triasowego pochodzącego z rejonu Gogolina, natomiast gzymsy i portale z piaskowca górnokredowego z Łącznej. Sklepienie krużganka zdobiła marmurowo-złota mozaika, zaprojektowana przez H. Mühlena z Monachium. Posadzki krużganków zostały wyłożone granitem karkonoskim, podczas gdy dziedziniec pokryty był brukiem.

W centrum dziedzińca wznosiła się metalowa kolumna ze zniczem, której projektantem był Ernst Geiger. Została ona odlana w zakładach Würtembergische Metallwarenfabrik (WMF) z Geislingen an der Steige. Kolumna, wykonana z brązu, ważyła około 2100 kilogramów. W jej wnętrzu znajdowała się instalacja gazowa, zaprojektowana przez Wrobela z Gaszenzentrale Niederchlesien. U podstawy kolumny umieszczono cztery rzeźby lwów z otwartymi paszczami, inspirowane rzeźbą lwa brunszwickiego. Lwy te symbolizowały zmartwychwstanie zmarłych w dniu Sądu Ostatecznego. Kolumna była ozdobiona ornamentem sieciowym, a znicz podtrzymywały rzeźby trzech młodzieńców.

Bogata ikonografia wałbrzyskiej kolumny wyróżniała się na tle rzeźby III Rzeszy, która stosowała prostą symbolikę. Przed mauzoleum znajdował się plac defiladowy, na którego terenie ustawiane były maszty – majowe, przeznaczone na flagi.

Niemało historycznych zawirowań miało miejsce wokół tego miejsca; w 1945 roku, tuż przed wkroczeniem Armii Czerwonej, niewielka część kompleksu została wysadzona przez Niemców. Po zakończeniu II wojny światowej mauzoleum popadło w ruinę. Choć kolumna nie przetrwała, utrzymały się relacje i zdjęcia dowodzące, że istniała ona co najmniej do 1946 roku. Planowano także wykorzystanie budowli w celach rekreacyjnych, jednak nigdy się to nie zrealizowało.

Warto podkreślić, że pod budowlą znajdowały się podziemia, będące lustrzanym odbiciem kondygnacji naziemnej. Ich obecność wzbudzała wiele zainteresowania, ale nie znaleziono żadnych znanych połączeń z inną infrastrukturą. Pojawiły się spekulacje, że mauzoleum mogło maskować wejścia do dużego podziemnego kompleksu, którego przeznaczenie do dziś pozostaje niejasne. Te teorie jednak nie zostały odpowiednio potwierdzone, a dowody na ich prawdziwość są praktycznie nieistniejące.

Akcja ratowania Mauzoleum

24 stycznia 2020 roku zainicjowano w mediach społecznościowych kampanię pod hasłem „Ratujmy wałbrzyskie mauzoleum”. W odpowiedzi na tę akcję, do wałbrzyskiego urzędu miasta przesłano apel, który zyskał podpisy mieszkańców Dolnego Śląska, miłośników historii, dziennikarzy oraz blogerów.

Pierwsze prace mające na celu uporządkowanie terenu rozpoczęły się dzięki zgodzie wydanej przez władze miasta i miały miejsce 24 kwietnia 2021 roku. W ramach tych działań oczyszczono m.in. elewację frontową budynku. Następnie, 30 października 2021 roku, przeprowadzono kolejną akcję porządkową, która uzyskała akceptację zarówno Urzędu Miasta w Wałbrzychu, jak i Konserwatora Zabytków.

Podczas tej drugiej akcji ponownie oczyszczono ścianę frontową, a także ściany południową, północną oraz tylną obiektu. W wyniku usunięcia zarośli udało się odsłonić pozostałości dawnej architektury Mauzoleum, w tym mastaby, na których niegdyś znajdowały się kamienne orły z rozpostartymi skrzydłami, a także betonowe fundamenty po masztach.

W planach istnieje umieszczenie przed obiektem tablicy informacyjnej, która miałaby za zadanie informować turystów oraz spacerowiczów o rzeczywistym przeznaczeniu tego miejsca.

---

Oceń: Mauzoleum w Wałbrzychu

---