Stara Kopalnia w Wałbrzychu

---

Obiekty Centrum Nauki i Sztuki „Stara Kopalnia”

„Centrum” to złożony zespół obiektów, które mają swoją unikalną historię oraz znaczenie dla regionu. W skład jego oferty wchodzą następujące elementy:

• Muzeum Przemysłu i Techniki – w ramach tej atrakcji odwiedzający mogą zapoznać się z ogromną ilością obiektów związanych z niegdysiejszą działalnością kopalni.
• Podczas wizyty można eksplorować wspaniałe miejsca, takie jak lampownia, budynek maszyny wyciągowej oraz nadszybie szybu „Julia”.
• Na terenie muzeum znajdują się również warsztaty mechaniczne i plac kopalniany, w którym umieszczono lokomotywy oraz wozy transportowe.
• W planach na przyszłość jest udostępnienie do zwiedzania fragmentu XVIII-wiecznej „Lisiej sztolni”, zlokalizowanej na głębokości 30 metrów.
• Warto zaznaczyć, że zwiedzanie muzeum odbywa się wyłącznie z przewodnikiem, co zapewnia pełne zrozumienie historycznego kontekstu i technologii dawnych czasów.
• Dodatkowo, obiekt jest przystosowany do potrzeb osób niepełnosprawnych, co sprawia, że każdy może cieszyć się tą unikalną atrakcją.

W skład Centrum wchodzi także:

• Centrum Ceramiki Unikatowej – zmodernizowane z przestrzeni poprzemysłowej, które stanowi doskonałe miejsce dla miłośników sztuki ceramicznej.
• Galeria Sztuki Współczesnej – prezentująca różnorodne dzieła współczesnych artystów.
• Siedziba Wałbrzyskiego Ośrodka Kultury (WOK) – instytucja kulturalna angażująca społeczność lokalną.
• Siedziba Zespołu Pieśni i Tańca „Wałbrzych” – zespół kultywujący tradycje regionalne poprzez taniec i pieśń.
• Na terenie dawnej Kopalni Węgla Kamiennego „Julia” zlokalizowane są również różnorodne organizacje pozarządowe oraz miejskie instytucje kultury.

Zarys historii kopalni

Historia kopalni węgla w Wałbrzychu sięga 1770 roku, kiedy to w Wyższym Urzędzie Górniczym w Złotym Stoku zarejestrowano zakład wydobywczy pod nazwą „Fuchs”. **Ten projekt powstał z wielu mniejszych kopalń**, które funkcjonowały na terenach gminy Biały Kamień od XVI wieku. Po zarejestrowaniu gwarectwa, eksploatacja rozpoczęła się poprzez wyrobiska powierzchniowe, z zastosowaniem sztolni i szybików. W 1791 roku w Lisim Wzgórzu rozpoczęto wydobycie przez drążenie „Lisia Sztolnia”. Kolejne ważne wydarzenia miały miejsce w latach 1857 i 1860, kiedy to do gwarectwa „Fuchs” dołączono kolejne niewielkie zakłady oraz sztolnię o nazwie „Friedrich Wilhelm”.

Rok 1865 był kluczowy dla przyszłości tej kopalni, ponieważ na tym etapie opracowano nowoczesny projekt dla kopalni głębinowej. W 1867 roku otwarto szyb „Julius”, znany dzisiaj jako „Julia”, osiągający docelową głębokość 611 metrów. Jako kontynuacja tego projektu w 1869 roku wybudowano drugi szyb „Ida”, znany obecnie jako „Sobótka”, zlokalizowany niespełna 55 metrów od pierwotnego szybu. W 1884 roku powstał natomiast szyb „Dampf”, wszystkie trzy wyposażone w murowane wieże wyciągowe w stylu Malakow.

Pogłębianie szybu „Ida” trwało aż do 1946 roku, kiedy to uzyskał on głębokość 443 metrów, umożliwiając dostęp do pięciu poziomów wydobywczych, co odpowiadało dziesięciu pokładom węgla. Wyciąg był dwupiętrową windą, mającą zdolność transportowania dwóch wozów na każdym piętrze, co pozwalało na bezproblemowe dostarczanie surowca na powierzchnię. W 1999 roku szyb ten został częściowo zasypany, pozostawiając jedynie 50 metrów na zejście do „Lisiej sztolni”. W 1907 roku kopalnia powiększyła swój obszar górniczy, przyłącza zapewniającą węgiel z oddalonych terenów, takich jak kopalnia „David” z dzielnicy Konradów, a w 1931 roku z kopalni „Segen Gottes” z Starego Zdroju.

Po zakończeniu drugiej wojny światowej kopalnia „Fuchs” przeszła pod kontrolę polską, a jej nazwa została zmieniona na „Julia”. Od roku 1946 przez krótki czas funkcjonowała jako „Biały Kamień”, po czym w latach 1950-1993 nosiła nazwę „Thorez”, na cześć francuskiego polityka Maurice’a Thoreza, aby w końcu wrócić do nazwy „Julia” w 1993 roku. W tym obiekcie eksploatowano pokłady węgla wałbrzyskiego, a roczne wydobycie wahało się od 650 do 800 tysięcy ton. Mimo to, z powodu nierentowności, kopalnia została postawiona w stan likwidacji w 1990 roku; ostatni wózek węgla opuścił kopalnię 20 września 1996 roku, a zakończenie likwidacji wyrobisk miało miejsce 17 września 1998 roku.

Powstanie muzeum

Nawiązując do zarządzania terenami poprzemysłowymi, Rada Miasta Wałbrzycha 26 sierpnia 1999 roku podjęła decyzję o utworzeniu oddziału muzeum wałbrzyskiego, dokonując zmiany w statucie. 31 grudnia tego samego roku tereny Zakładu Górniczego „Julia” zostały przekazane nieodpłatnie Muzeum, z zamiarem zorganizowania na nich Oddziału Muzeum Przemysłu i Techniki. Dnia 6 kwietnia 2001 roku Wojewoda Dolnośląski przekazał Gminie Wałbrzych prawo własności Kopalni Węgla „Julia”, obejmującego zarówno grunty, jak i budynki oraz ich wyposażenie, z myślą o utworzeniu Muzeum Przemysłu i Techniki.

17 września 2004 roku, w wyniku działań Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków we Wrocławiu, zespół 14 obiektów związanych z kopalnią został wpisany do rejestru zabytków województwa dolnośląskiego.

Obiekty zabytkowe

Na terenie Wałbrzycha, w obrębie dawnej kopalni, znajdują się niezwykle interesujące murowane wieże wyciągowe, które do dziś wytrwale przetrwały próbę czasu. Wieże te to „Julius” (obecnie znana jako „Julia”) oraz „Ida” (nazywana „Sobótka”). Ich architektura nawiązuje do dawnych, obronnych konstrukcji, z których wiele zostało zaprojektowanych w stylu klasyczno-renesansowym.

Typ wież obronnych, który zagościł w kopalniach głębinowych od lat 50. XIX wieku, charakteryzuje się masywną budową, pozwalającą na wytrzymanie dużych obciążeń związanych z urządzeniami wydobywczymi oraz transportem węgla. Po wojnie krymskiej tego rodzaju wieże zyskały nową nazwę „Malakoff-Turm”, która odnosi się do fortu „Malakow” w Sewastopolu. Z biegiem lat, w końcówce XIX wieku, zgodnie z ówczesnymi trendami architektonicznymi, pojawiły się w nich także wieże stalowe, w tym najbardziej znane – „Julius” powstała w 1893 roku oraz „Ida”, zbudowana w roku 1903.

W trakcie pogłębiania obu szybów powstała kotłownia nr 1, zrealizowana w formie wieży otoczonej przez dodatkowe wieżyczki. Budynek ten wyróżniał się trzypiętrową strukturą i wysokością wynoszącą 15 metrów, z solidnym murowanym fundamentem. Lata 1885 przyniosły zmiany, ponieważ kotłownię zlikwidowano, a jej wnętrza zostały przystosowane na łaźnię oraz pralnię. Na trzecim piętrze urządzono pomost do obsługi wózków nadszybia.

Rok 1915 przyniósł budowę nowej łaźni dla górników w sąsiedztwie, a istniejące obiekty przy szybach zostały w pełni zaadaptowane do potrzeb kobiet pracujących w sortowni węgla, które zyskały własne łaźnie, pralnie oraz magazyny szybowe.

Oprócz tych wyjątkowych konstrukcji, teren byłej kopalni kryje również inne cenne zabytki, w tym warsztaty mechaniczne z 1872 roku oraz oryginalne maszyny i urządzenia wyciągowe szybu „Sobótka” z 1912 roku, wraz z niezbędnym oprzyrządowaniem. Zespół obiektów obejmuje także instalacje związane z przeróbką mechaniczną węgla: sortownię z 1888 roku, płuczkę oraz flotację węgla z lat 1902–1914.

Ekspozycja

Zabytkowa kopalnia „Julia”

Odwiedzając Stara Kopalnię w Wałbrzychu, można odkryć niezwykłe atrakcje, które przeszły przez wieki. Trasa zwiedzania jest doskonale zaplanowana, aby umożliwić gościom poznanie najważniejszych aspektów historycznych i technologicznych tego miejsca.

Na trasie znajdują się:

• Łaźnia Łańcuszkowa,
• Lampownia z dyspozytornią oraz makieta Lisiej Sztolni,
• Maszyny wyciągowe szybu „Julia” z 1911 roku,
• Maszyny warsztatu mechanicznego,
• Wielkogabarytowe maszyny i urządzenia do transportu kopalnianego,
• Wieża widokowa, która powstała na miejscu byłej chłodni kominowej,
• Trasa podziemna, obejmująca sztolnię szkoleniową i tunel odstawy kamienia, gdzie można zobaczyć maszyny i urządzenia górnicze używane do wydobywania i ładowania węgla.

Każda z tych atrakcji oferuje unikalny wgląd w historię górnictwa w regionie i pozwala zanurzyć się w dawnych technikach wydobywczych.

Lisia Sztolnia

Jednym z najbardziej intrygujących miejsc w Muzeum jest sztolnia znana jako „Lisia”. To niecodzienne miejsce wyróżnia się tym, że niegdyś była zalana wodą do wysokości 1 m, co umożliwiało transport węgla przy pomocy łodzi. Stanowiła to nie lada osiągnięcie techniczne na europejskim kontynencie w XVIII wieku i stawiała ją na czołowej pozycji wśród podziemnych sztolni.

Prace nad Lisią Sztolnią, zlokalizowaną na Lisim Wzgórzu, rozpoczęto w 1791 roku na wysokości +410 m n.p.m. W miarę rozwoju budowy, gdy sztolnia osiągnęła długość 655 m, prace na chwilę wstrzymano, a następnie skupiono się na drążeniu chodników w pokładach węglowych. W roku 1794 wprowadzono odpowiednią budowlę, dzięki której poziom wody wzrósł do 1 m.

Inicjatorem tego ambitnego projektu był Friedrich Wilhelm von Reden, pełniący wówczas rolę dyrektora Wyższego Urzędu Górniczego we Wrocławiu. Wzorował się na metodach wydobycia, które zobaczył w górach Harzu, gdzie jego stryj rozpoczął budowę podobnej sztolni w 1777 roku. Oficjalne otwarcie sztolni miało miejsce 18 września 1794 roku i zostało uświetnione kamienną tablicą z okolicznościowym napisem. To właśnie w jej wodach zainaugurowano transport węgla, gdy pierwszy raz do sztolni wpłynęła łódź z Redenem jako kapitanem.

Budowa sztolni trwała do 1821 roku. Dzięki niej górnicy zyskali dostęp do 12 pokładów węgla, których grubość wahała się od 0,9 do 2,9 m. W zależności od uwarunkowań geologicznych stosowano różne typy obudowy: murowaną (46%), drewnianą (17%), a w miejscach o solidnych skałach – w ogóle jej nie stosowano. Co 100–200 m wykonywano szyby wentylacyjne, obecnie niestety zamurowane. Całkowita długość sztolni osiągała 1593 m, a szerokość do 2,7 m.

W ostatnich latach działalności sztolni (1854 r.) jej wyrobisko nawigacyjne osiągnęło długość 2100 m, a proces transportu trwał około 3 godzin. Jej codzienna wydajność wynosiła około 100 ton węgla, co było wspomagane nowopowstałym portowym basenem. Wzrastało także zapotrzebowanie na węgiel, co prowadziło do decyzji o usunięciu wody ze sztolni oraz wprowadzeniu koni do transportu wózków, co wzmocniło wydajność do 480 ton na dobę.

W ciągu swego istnienia sztolnia była dostępna dla turystów. Należało do nich wiele znakomitych osobistości, w tym Fryderyk Wilhelm III, ambasador Stanów Zjednoczonych w Berlinie, John Quincy Adams, oraz księżna Izabela Czartoryska, która w swoich pamiętnikach relacjonowała wizytę.

Sztolnia została wpisana do rejestru zabytków 26 maja 1961 roku jako cenny zabytek techniki, dokumentujący historię wałbrzyskiego górnictwa. Po utworzeniu Oddziału Muzeum Przemysłu i Techniki w 1995 roku, rozpoczęto prace nad adaptacją sztolni do celów turystycznych. Jednak z biegiem lat wystąpiły problemy związane z eksploatacją niższych pokładów węgla, co doprowadziło do obniżenia poziomu sztolni, co z kolei stanowiło ryzyko zalania.

W 2002 roku, po intensywnych opadach, Lisia Sztolnia uległa częściowemu zalaniu, co zmusiło muzeum do zamknięcia obiektu dla turystów. Mimo prób rewitalizacji, sztolnia była w dalszym ciągu zamknięta, a jej obecne wejście zabezpieczone. Na miejscu trwają obecnie prace nad budową estakady na zachodniej obwodnicy Wałbrzycha. Od 2019 roku w Muzeum znajduje się szczegółowa makieta zabytkowej Lisiej Sztolni, co pozwala na jej wirtualną eksplorację.

---

Oceń: Stara Kopalnia w Wałbrzychu

---